| Τα όργανα |
Το μουσικό όργανο είναι το εργαλείο του μουσικού, όπως για τον χορευτή είναι το ίδιο του το σώμα: Πρέπει να ξέρει τις δυνατότητές του για να μπορεί να τις εκμεταλλευτεί πλήρως. Αυτό ισχύει για κάθε μουσικό, ο παραδοσιακός όμως οργανοπαίχτης δεν σταματάει εκεί. Δεν αρκείται στο να εξαντλήσει τις δυνατότητες του οργάνου με την δεξιοτεχνία του αλλά, επειδή είναι συνήθως και κατασκευαστής του, προσπαθεί συνεχώς να τις επεκτείνει. Πρόκειται για ένα είδος έμμονης ιδέας που κατέχει τους πραγματικούς παραδοσιακούς οργανοπαίχτες και τους κάνει να ασχολούνται συνέχεια με την κατασκευή του οργάνου τους και να ψάχνουν να την βελτιώσουν, ακόμα και όταν πρόκειται για τα σύγχρονα τυποποιημένα όργανα. Είναι λοιπόν κανόνας ότι ποτέ δύο παραδοσιακά όργανα δεν είναι εντελώς όμοια, ακόμα και αν είναι φτιαγμένα από τον ίδιο οργανοπαίχτη.
Η κατασκευή ενός οργάνου απαιτεί ορισμένες ειδικευμένες γνώσεις που τις αποκτά ο οργανοπαίχτης από τον μάστορή του μαζί με τον τρόπο παιξίματος και τις συμπληρώνει κατόπιν ρωτώντας άλλους, αντιγράφοντας, ή αυτοσχεδιάζοντας. Πρέπει να ξέρει τι είδος ξύλο (ή δέρμα, ή έντερο, ή καλάμι) είναι το πιο κατάλληλο για το κάθε μέρος του οργάνου, ποια εποχή του χρόνου πρέπει να κοπεί, πώς να το ξεράνει και να το κατεργαστεί, πώς να του δώσει το κατάλληλο σχήμα και πώς να το ταιριάσει με τα άλλα μέρη του οργάνου. Μόνο λίγες από τις λεπτομέρειες αυτές θα αναφέρουμε παρακάτω χαρακτηριστικά.
Οι οργανοπαίχτες συναντιώνται στα πανηγύρια και στα καφενεία και ανταλλάσσουν πληροφορίες ή «κλέβουν» ο ένας από τον άλλο. Έτσι στην κάθε περιοχή δημιουργείται μια «σχολή» στην κατασκευή των οργάνων, που συνεχίζεται και εμπλουτίζεται με τους πειραματισμούς των οργανοπαιχτών. Γνώμονας όμως είναι πάντα το γούστο των χωρικών, που δεν αποδέχονται εύκολα έναν νεωτερισμό στον ήχο ή το παίξιμο.
Όταν ο οργανοπαίχτης μαζέψει αρκετά χρήματα, μπορεί να αγοράσει ένα έτοιμο όργανο φτιαγμένο από ειδικό τεχνίτη. Τον παλιό καιρό που τα χωριά ήταν πολύ φτωχά, η αξία ενός οργάνου που θα το έφερναν από την πόλη αντιπροσώπευε ένα σημαντικό έξοδο. Αυτό είχε την προϋπόθεση ότι ο οργανοπαίχτης ήταν ήδη αρκετά καλός ώστε να τον καλούν σε διασκεδάσεις για να αποσβέσει την δαπάνη. Άλλη προϋπόθεση ήταν βέβαια να ξεπεραστούν οι αντιδράσεις της οικογενείας του, γιατί η δουλειά του οργανοπαίκτη θεωρείται συνδεδεμένη με την άστατη ζωή και συχνά παρακατιανή εφόσον την κάνουν οι γύφτοι. Εννοείται ότι πάντα πρόκειται για δεύτερη απασχόληση, όχι μόνο γιατί δεν βγάζει αρκετά λεφτά αλλά και γιατί δεν μπορεί κανείς να κάθεται τις περιόδους που δεν γίνονται γάμοι και πανηγύρια.
Οι ονομασίες των οργάνων ποικίλλουν πολύ στις διάφορες περιοχές της χώρας. Παρακάτω αναφέρουμε τις πιο διαδεδομένες ονομασίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι γενικευμένες, δεν υπάρχει άλλωστε γενικευμένη ονοματολογία σε ολόκληρο τον χώρο της παραδοσιακής ζωής. Γι' αυτό, όταν κανείς αναφέρεται σε ένα όργανο ή στα μέρη του, το σωστό είναι να χρησιμοποιεί τους όρους της περιοχής στην οποία αναφέρεται, που μπορεί να τους μάθει ρωτώντας τους παλιούς οργανοπαίχτες.
Θα παρατηρήσει κανείς ότι οι περισσότερες λέξεις στα όργανα είναι τουρκικές ή αραβοπερσικές. Αυτό οδήγησε τους λαογράφους που δεν έχουν γνώσεις εθνολογίας να αμφιβάλλουν για την ελληνικότητα των οργάνων, και γενικά της παραδοσιακής μουσικής. Άλλοι προσπάθησαν να τα μετονομάσουν επί το ελληνοπρεπέστερον, ή ακόμα και να τα εξευρωπαΐσουν. Επιστημονικά όμως είναι λάθος να συγχέει κανείς την προέλευση ενός πράγματος με την προέλευση του ονόματός του.
Αποδεικνύεται βέβαια ότι τα περισσότερα από τα παραδοσιακά όργανα ήταν γνωστά από τους βυζαντινούς ή από τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι ενδεχομένως τα είχαν πάρει από άλλους λαούς. Αλλά αυτό δεν έχει τόση σημασία όση το γεγονός ότι τα όργανα αυτά υιοθετήθηκαν από τον ελληνικό λαό, δεν του επεβλήθηκαν, και αφομοιώθηκαν σε βαθμό που να μεταδίδονται από γενιά σε γενιά επί αιώνες. Οι ονομασίες λοιπόν αποτελούν μέρος της παράδοσης, όσο και τα ίδια τα όργανα, και πρέπει να διατηρούνται ανεξάρτητα από την αρχική τους προέλευση.
Παρακάτω αναφέρουμε συνοπτικά τα μουσικά όργανα που χρησιμοιούνται στην ελληνική παραδοσιακή μουσική. Περισσότερες λεπτομέρειες για τα όργανα και την κατασκευή τους μπορεί κανείς να βρει στα λίγα σχετικά βιβλία που αναφέρουμε στη βιβλιογραφία, και ιδιαίτερα στο βιβλίο του Φ. Ανωγειανάκη. Αρχίζουμε από τα πιο απλά στην κατασκευή και καταλήγουμε στα πιο πολύπλοκα, που είναι αγοραστά. Ορισμένα από αυτά (όπως το κλαρίνο) δεν έχουν από κατασκευής την δυνατότητα να παίζουν τις νότες της ελληνικής μουσικής, είναι όμως τόσο διαδεδομένα που έχουν πια πολιτογραφηθεί. Θα παραλείψουμε πολλά όργανα που περιορίζονται σε στενό τοπικό κύκλο (όπως το ακορντεόν των Ελλήνων της Βόρειας Θράκης ή οι κορνέτες της Δυτικής Μακεδονίας), και άλλα που δεν έχουν σχέση με τον χορό, (όπως τα κουδούνια, οι σφυρίχτες, ή τα όργανα - παιχνίδια) παρά μόνο στις Αποκριές.
|
