Μουσικοί «Tρόποι»
Από τους αρχαίους Ελληνικούς τρόπους, στις κλίμακες της Δυτικής μουσικής και της τζαζ.
Οι περισσότερες κλίμακες που χρησιμοποιούνται στη τζαζ έχουν αρχαία ελληνικά ονόματα (frygian, dorian κ.λ.π.). Προέρχονται από τους «εκκλησιαστικούς» τρόπους, που, όπως θα δούμε, «μπέρδεψαν» τα ονόματα των αρχαίων Ελληνικών τρόπων.
Όταν πριν αρκετά χρόνια άκουσα ότι «οι μαύροι τζαζίστες στην Αμερική έχουν άλλες κλίμακες, που δεν τις έχουμε εμείς», παρατήρησα πως τα ονόματα αυτών των κλιμάκων της τζαζ ήταν ίδια με των ομώνυμων αρχαίων ελληνικών τρόπων. Όμως δεν ταίριαζαν με αυτούς.
Άρχισα λοιπόν, σαν ερασιτέχνης με ενδιαφέρον για τη μουσική θεωρία, μουσικολογία κλπ, μια προσωπική έρευνα, κριτική μελέτη και αναζήτηση, για να δω και να καταλάβω τί ακριβώς συμβαίνει.
Κάποια επιλεγμένα συμπεράσματα από τις λεπτομερείς σχετικές σημειώσεις μου, σκέφτηκα ότι θα άξιζε να τα μοιραστώ εδώ με άλλους ενδιαφερόμενους ερασιτέχνες.
Οι ειδικοί ας δείξουν κατανόηση και ας συμβάλουν με διορθώσεις και παρατηρήσεις.
Η τονικότητα της κλίμακας καθορίζεται από το όνομα της νότας της τονικής βαθμίδας και από τοντρόπο (μείζονα ή ελάσσονα), τον οποίο ακολουθεί ο σχηματισμός της (πχ Do μείζων).
Στο συγκερασμένο δυτικό σύστημα η οκτάβα χωρίζεται σε 12 ίσα ημιτόνια, που είναι το μικρότερο διάστημα μεταξύ δύο φθόγγων.
Ο τρόπος δηλώνει τον τύπο (καλούπι) σχηματισμού της κλίμακας (διαδοχής τόνων και ημιτονίων) και είναι ανεξάρτητος από την τονικότητα. Άλλο κλίμακα λοιπόν και άλλο τρόπος.
Στις πολύ πρωτόγονες κοινωνίες, οι μελωδίες ακολουθούσαν δίφθογγες ή τρίφθογγες κλίμακες. Αργότερα άρχισαν να χρησιμοποιούνται πεντάφθογγες («πεντατονικές» -ο τόνος εδώ με την έννοια του φθόγγου-). Ο όρος “pentatonic” (πεντατονική) είναι ελληνικός.
Η ανεύρεση νεολιθικής φλογέρας (αυλού) με 5 οπές, του 5300 πΧ , από οστούν ποδιού πουλιού στοΔισπηλιό της Καστοριάς από τον αρχαιολόγο καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη (το αρχαιότερο εύρημα αυλού στον ευρωπαικό χώρο!) απέδειξε ότι οι μακρινοί πρόγονοί μας χρησιμοποιούσαν εδώ και 7500 χρόνια πεντατονικές κλίμακες, που παρόμοιες ακολουθούν τα παραδοσιακά Ηπειρώτικα τραγούδια.
Μέχρι το 500 π.Χ. υπερίσχυαν οι πεντατονικές κλίμακες .
Οι επτάφθογγες κλίμακες, που είναι οι συνηθέστερες, εμφανίστηκαν το 1500 π.Χ. και επικράτησαν μετά το 500 π.Χ.
Αποτελούνται από 8 φθόγγους με 7 διαφορετικά ονόματα, σε διάστημα μιάς οκτάβας.
Ο διαχωρισμός της κλίμακας σε 7 φθόγγους έγινε από τους Έλληνες (τον Πυθαγόρα τον Σάμιο, 580-490 π.Χ.). Οι 7 φθόγγοι αντιστοιχούσαν στα 7 τότε γνωστά ουράνια σώματα.
Ήδη πριν τον 5ο αιώνα π.Χ. είχε μεγάλη ακμή, ενώ τον 4ο αιώνα π.Χ. είχε φτάσει στην πλήρη του ανάπτυξη.
Τετράχορδα
Βάση και δομικό στοιχείο του σχηματισμού των τρόπων ήταν τα τετράχορδα (όρος που καθιέρωσε πρώτος ο Πυθαγόρας).
Το τετράχορδο ήταν κατιούσα σειρά από 4 φθόγγους (χορδές), με προοδευτικά μειούμενο ύψος. Πρόκειται για την 4χορδη λύρα, το κύριο μουσικό όργανο των Ελλήνων κατά τους μυθικούς χρόνους (1500-1000 π.Χ).
Οι 2 ακραίοι φθόγγοι του τετράχορδου παραμένουν σταθεροί («εστώτες» ή «μένοντες») και στα 3 «γένη» (διατονικό, χρωματικό και εναρμόνιο) και σχηματίζουν μεταξύ τους κατιόν διάστημα 4ης καθαρής (5 ημιτόνια, πχ. La-Mi).
Οι 2 ενδιάμεσοι φθόγγοι είναι κινητοί («κινούμενοι») και η θέση τους, που διέπεται από αυστηρούς κανόνες, καθορίζει το είδος και το γένος του τετράχορδου.
Στο διατονικό γένος το τετράχορδο έχει και διαστήματα τόνου (Τ). Στο χρωματικό έχει μόνο ημιτόνια (Η) και τριημιτόνια (3 Η). Το εναρμόνιο είχε ένα δίτονο (2Τ) διάστημα και 2 διαστήματα ¼ του τόνου. Δεν έχει γιαυτό αντιστοιχία στη Δυτική μουσική, που έχει μικρότερο διάστημα το ημιτόνιο.
Τα 3 γένη διακρίνονταν και σε λεπτότερες αποχρώσεις (χρόες). Που δείχνουν τη μεγάλη διαστηματική ευαισθησία των αρχαίων Ελλήνων, σε αντίθεση με το «χονδροειδές» συγκερασμένο σύστημα των 12 ημιτονίων.
Στο διατονικό γένος υπήρχαν 3 τρόποι κουρδίσματος της λύρας, διαφορετικοί σε κάθε Ελληνική φυλή (Δωριείς, Φρύγες, Λύδιοι). Έτσι προέκυψαν 3 διαφορετικά 4χορδα, με διαφορετική κατιούσα σειρά διαδοχής των 2 τόνων (Τ) και του ενός ημιτονίου (Η):
Δώριο (ή δωρικό). Το ημιτόνιο βρίσκεται στη βάση του 4χορδου (Τ-Τ-Η). πχ. Μι Re Do Si ή La Sol Fa Mi.
Φρύγιο (ή φρυγικό).Το ημιτόνιο στη μέση του 4χορδου.(Τ-Η-Τ) πχ. Re Do Si La ή Sol Fa Mi Re.
Λύδιο (ή λυδικό). Το ημιτόνιο στην κορυφή του 4χορδου.(Η-Τ-Τ) πχ. Do Si La Sol ή Fa Mi Re Do.
Οι κλίμακες (τρόποι) θεωρούνταν πάντα με κατιούσα φορά (κατιούσες). Και αυτό διότι θεωρείτο ότι είχαν θεία προέλευση.
Κάθε τρόπος σχηματιζόταν ενώνοντας 2 όμοια τετράχορδα, ένα οξύ και ένα βαρύ, είτε με έναν κοινό και στα 2 φθόγγο (συναφή). ή με ένα διαζευκτικό τόνο.
Τα διαστήματα μεταξύ των διαδοχικών φθόγγων καθόριζαν τον τρόπο σχηματισμού της κλίμακας.
Οι τρόποι λέγονταν και «συστήματα» ή «αρμονίες». Ο τρόπος δήλωνε και τον τρόπο κουρδίσματος των χορδών της λύρας.
Οι τρόποι είχαν και κυριολεκτικά «ψυχαγωγικό» (ηθικό και παιδευτικό) χαρακτήρα. Ο κάθε τρόπος συνοδευόταν από σύστημα κανόνων και εξέφραζε ορισμένη διαφορετική αντίληψη και ψυχική κατάσταση –ύφος και ήθος-).
Το τονικό ύψος των τρόπων δεν χρειαζόταν να είναι απόλυτα καθορισμένο, όπως στις κλίμακες της Δυτικής μουσικής. Περισσότερο ενδιέφερε η διαδοχή των διαστημάτων.
Τα ονόματα των τρόπων αντιστοιχούσαν σε ονόματα ελληνικών φυλών : (Δώριος-Δωρική φυλή, Φρύγιος-Φρυγική φυλή, Λύδιος-Λυδική φυλή).
Οι πρώτες κλίμακες (τρόποι) ήταν διατονικές. Αργότερα προστέθηκαν οι χρωματικές και οι εναρμόνιες, συμπληρώνοντας τα τρία «γένη»: διατονικό, χρωματικό και εναρμόνιο.
Στο διατονικό γένος υπήρχαν 8 τρόποι, 4 κύριοι και 4 πλάγιοι. Αρχικά οι 3+3 πρώτοι, ενώ οι 4οι (μιξολύδιος και υπομιξολύδιος) προστέθηκαν μετά.
(Η αντιστοιχία με τα ονόματα των φθόγγων και τα διαστήματα του Δυτικού συγκερασμένου μουσικού συστήματος είναι μόνο ενδεικτική).
4 Κύριοι:
Δώριος, π.χ. Mi Re Do Si La Sol Fa Mi (T-T-H-T-T-T-H)
Φρύγιος Re Do Si La Sol Fa Mi Re (T-H-T-T-T-H-T)
Λύδιος Do Si La Sol Fa Mi Re Do (H-T-T-T-H-TT)
Μιξολύδιος (ή υπερδώριος) Si La Sol Fa Mi Re Do Si (T-T-T-H-T-T-H)
4 Πλάγιοι :
Κάθε κύριος τρόπος είχε και έναν αντίστοιχο πλάγιο (παράγωγο), που άρχιζε από τη μεσαία του βαθμίδα –κορυφή του βαρέος τετραχόρδου = μία πέμπτη κάτω από την κορυφή του οξέος) και είχε το όνομα του αντίστοιχου κύριου με το πρόθεμα «υπο-».
Οι πλάγιοι σχηματίστηκαν από τους κύριους με προσθήκη ενός ακόμη βαρύτερου 4χορδου, συνημμένου με κοινό φθόγγο (συναφή).
Υποδώριος (ή Αιόλιος), π.χ. La Sol Fa Mi Re Do Si La (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ)
Υποφρύγιος (ή Ιώνιος) Sol Fa Mi Re Do Si La Sol (Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ)
Υπολύδιος Fa Mi Re Do Si La Sol Fa ( Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ)
Υπομιξολύδιος Mi Re Do Si La Sol Fa Mi (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η) .
Ο Δώριος τρόπος (ή Δωρική αρμονία), ο αρχαιότερος και κυριότερος τρόπος, αποτέλεσε τον πυρήνα από τον οποίο ξετυλίχτηκε όλο το σύστημα των αρχαίων ελληνικών τρόπων. Έχει άμεση σχέση με την πεντατονική κλίμακα, που προηγήθηκε. Ο χαρακτήρας του ήταν «μεγαλοπρεπής, ήρεμος, πολεμικός, αυστηρός, σεμνός» και εξέφραζε τις υψηλότερες ηθικές αξίες.
Ο Πλάτων τον χαρακτήριζε σαν τον μόνο παιδευτικό τρόπο και θεωρείτο ο κατ’εξοχήν ελληνικός τρόπος. Εσφαλμένα θεωρήθηκε σαν «ο μόνος» ελληνικός τρόπος αφού οι άλλοι λαοί (Φρύγες, Λύδιοι, Ίωνες, Αιολοί κλπ) ήταν κι αυτοί ελληνικά φύλα, απλωμένα στη Μ. Ασία, που τότε ήταν η μεγάλη Ελλάδα.
Ο Φρύγιος ήταν ο κατ’ εξοχήν Διονυσιακός τρόπος, με όργανο τον αυλό. Θεωρείτο «μεθυστικός, ενθουσιώδης, βίαια ερεθιστικός και διεγερτικός, συναισθηματικός, βακχικός».
Ο Λύδιος ήταν «απλός, γλυκός, απαλός, χαιδευτικός». Απορρίπτεται από τον Πλάτωνα ως «νωθρός και χαλαρός».
Ο μιξολυδιος ή υπερδώριος προστέθηκε αργότερα και σχηματίστηκε με ένωση 2 όμοιων Δωρικών 4χόρδων, αλλά χωρίς διαζευκτικό τόνο (με συναφή). Θεωρείτο «ταπεινός, μαλακός, κατανυκτικός, κατάλληλος για έκφραση λύπης, θρήνου, προσευχής, ικεσίας, παθητικός, παραπονιάρικος».
Ο υποδώριος ήταν η αρχαία ελληνική «ελάσσων κλίμαξ». «Καμαρωτός και υπερήφανος, ελεύθερος, ευθύς και καρτερικός». Το μεγαλοπρεπές του ύφος δεν μπορεί να εκφρασθεί με το διαφορετικό, θλιμμένο, πένθιμο και «θηλυπρεπές» ύφος του ελάσσονα τρόπου της Δυτικής μουσικής.
Ο υποφρύγιος ήταν «νηφάλιος και γλαφυρός».
Ο υπολύδιος ήταν «ηδονικός, απαλός, θλιβερός, ανδροπρεπής».
Ο υπομιξολύδιος ήταν ίδιος με τον Δώριο, αλλά 1 οκτάβα χαμηλότερος. Προστέθηκε τελικά, για να υπάρξει και 8ος τρόπος.
Στους κύριους τρόπους η σύνδεση των 2 τετράχορδων γινόταν με διαζευκτικό τόνο. Στους πλάγιους η βάση του οξέος 4χορδου γινόταν κορυφή του βαρέος και τα 2 «συνημμένα» 4χορδα είχαν 1 κοινό φθόγγο, που ονόμαζαν «συναφή».
Ο σχηματισμός της 7 φθογγης αυτής κλίμακας οφειλόταν στην επτάχορδη λύρα («του Ερμή»), που δήλωνε το αρχαιότερο ελληνικό «σύστημα».
Κατά την παράδοση, ο Ερμής ένωσε 2 Δωρικά 4χορδα με έναν φθόγγο, κοινό και στα 2, που τον ονόμασαν «συναφή» και σχημάτισε έτσι την 7χορδη λύρα.
Ο Πυθαγόρας ένωσε 2 όμοια Δωρικά τετράχορδα, όχι με συναφή, όπως στην 7χορδη λύρα του Ερμή, αλλά με προσθήκη ενός διαζευκτικού τόνου. Για να συμπληρωθεί ο 8ος φθόγγος, πρόσθεσε στη βάση του βαρέος 4χρδου 1 ακόμα φθόγγο (χορδή), που τον ονόμασε προσλαμβανόμενο. Έτσι σχημάτισε 8 φθογγη κλίμακα, με 7 διαστήματα.
Η 8χορδη αυτή κατιούσα διαδοχή διαστημάτων, που καθιερώθηκε από τον Πυθαγόρα, ονομάστηκε Δωρική διαπασών ή Δώριος τρόπος
Η επινόηση του τετράχορδου και του οκτάχορρδου από τον Πυθαγόρα αποτέλεσε την επαναστατική αφετηρία ολόκληρης της ακόλουθης μουσικής δημιουργίας Ανατολής και Δύσης.
Παρόμοιο λάθος έγινε -όπως θα δούμε- και κατά την μεταφορά των αρχαίων ελληνικών τρόπων στους «εκκλησιαστικούς» τρόπους. Που διατήρησαν μόνο τα ελληνικά ονόματα αλλά «μπέρδεψαν» τους τρόπους.
Όταν το 384 μ.Χ. ο Αμβρόσιος, επίσκοπος Μεδιολάνων (το σημερινό Μιλάνο) «δανείστηκε» κάποιους Ελληνικούς ψαλμούς και τους εισήγαγε στην εκκλησία του σαν «Αμβροσιανό μέλος», δεν φαίνεται να γνώριζε πολλά για την αρχαία ελληνική θεωρία σχηματισμού των τρόπων, αν και ήξερε άριστα ελληνικά.
Το Αμβροσιανό μέλος, που περιείχε τους πρώτους 4 εκκλησιαστικούς τρόπους, αποτέλεσε την αφετηρία για την μετέπειτα Δυτική ευρωπαική μουσική.
Όμως οι εκκλησιαστικοί τρόποι , που ήταν ανιούσες κλίμακες, δεν πήραν σωστά από τους ελληνικούς παρά μόνο τα ονόματα. Τα οποία δεν αντιστοιχούσαν στους ομώνυμους αρχαίους ελληνικούς τρόπους.
Δυστυχώς όμως, αφού επικράτησαν έτσι, το λάθος παγιοποιήθηκε και ίσως δεν θα είχε νόημα πλέον μια προσπάθεια να διορθωθεί.
Ούτε άλλωστε η επίσημη μουσική μας παιδεία, προσηλωμένη πάντα στη Δυτικοευρωπαική μουσική, φαίνεται να ενδιαφέρθηκε και να ασχολήθηκε ενεργά με το θέμα.
Για αποφυγή σύγχυσης, θα χρησιμοποιώ εδώ για τους εκκλησιαστικούς τρόπους λατινικά ονόματα και στοιχεία. Π,χ, dorian, frygian αντί δώριος, φρύγιος κλπ.
Στους εκκλησιαστικύς τρόπους ο Δώριος τρόπος έγινε frygian , ο φρύγιος dorian κτλ. Μόνο για τον υποδώριο (ή αιόλιο) τρόπο διατηρήθηκε η ίδια ονομασία (hypodorian ή Aeolian).
Αυτό οφείλεται, όπως είπαμε, στο ότι οι αρχαίες ελληνικές κατιούσες κλίμακες θεωρήθηκαν λανθασμένα σαν ανιούσες.
Αντί να αρχίσουν τον Δώριο τρόπο κατεβαίνοντας από το Μi, τον Φρύγιο από το Re, τον Λύδιο από το Do κ.ο.κ., όπως είδαμε στος αρχαίους ελληνικούς τρόπους, άρχισαν αντίστοιχα ... ανεβαίνοντας από το Re, Μi , Fa κλπ.
Dorian: π.χ.Re Mi Fa Sol La Si Do Re (T-H-T-T-T- H-T),
Frygian : Mi Fa Sol La Si Do Re Mi (H-T-T-T-H-T-T)
Lydian: Fa Sol La Si Do Re Mi Fa (T-T-T-H-T-T-H)
Mixolydian: Sol La Si Do Re Mi Fa Sol (T-T-H-T-T-H-T)
Οι αρχικοί εκκλησιαστικοί τρόποι ήταν 8.
4 «αυθεντικοί» (ως άνω) και
4 «πλάγιοι» , κατά 1 τετάρτη χαμηλότεροι αντίστοιχα :
Hypodorian π.χ. La Si Do Re Mi Fa Sol La (T-H-T-T-H-T-T)
Hypofrygian Si Do Re Mi Fa Sol La Si (H-T-T-H-T-T-T)
Hypolydian Do Re Mi Fa Sol La Si Do (T-H-H-T-T-T-H)
Hypomixolidian Re Mi Fa Sol La Si Do Re (T-H-T-T-T-H-T)
Οι 4 πλάγιοι προστέθηκαν πολύ αργότερα, τον 6o αιώνα μ.Χ., από τον πάπα της Ρώμης Γρηγόριο. Ο οποίος, όντας αδυσώπητος πολέμιος του ο,τιδήποτε προέρχονταν από τους αρχαίους Έλληνες, απομακρύνθηκε όσο μπορούσε από το ελληνικό μουσικό σύστημα.
Το «Γρηγοριανό μέλος» (cantus planus) ήταν κωδικοποίηση όλων των μέχρι τότε θρησκευτικών ύμνων. Διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες και άνθισε κατά τον 11ο & 12ο αιώνα.
Κατά την Αναγέννηση, τoν 16o αιώνα, προστέθηκαν από τον Γκλαεράνους 4 ακόμα τρόποι, οι
Aeolian π.χ. La Si Do Re Mi Fa Sol La (T-H-T-T-H-T-T) &
Ionian Do Re Mi Fa Sol La Si Do (T-T-H-T-T-T-H)
και οι αντίστοιχοι πλάγιοι
hypoaeolian Mi Fa Sol La Si Do Re Mi (H-T-T-T-H-T-T) &
hypoionian Sol La Si Do Re Mi Fa Sol (T-T-H-T-T-H-T)
Το 1558 προστέθηκαν από τον Τσαρλίνο ο
Locrian π.χ. Si Do Re Mi Fa Sol La Si (H-T-T- H-T-T-T) & ο αντίστοιχος πλάγιος
hypolocrian Fa Sol La Si Do Re Mi Fa (T-T-T-H-T-T-H)
και έτσι το σύνολο των τρόπων έγινε 14 (7 ζεύγη).
Οι εκκλησιαστικοί τρόποι χρησιμοποιήθηκαν και στην κοσμική και λαική μουσική κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση («Μεσαιωνικοί» τρόποι). Μέχρι να περιοριστούν τελικά, τον 17ο αιώνα , στο αυστηρό τονικό σύστημα των δύο μόνο τρόπων, μείζονα και ελάσσονα.
Ο Aeolian ( hypodorian) και ο Ionian (hypolydian) έγιναν οι βάσεις των σημερινών, ελασσόνων και μειζόνων αντίστοιχα, κλιμάκων της Δυτικής μουσικής. Η οποία από όλο το σύστημα των τρόπων μπόρεσε να αφομοιώσει και να κρατήσει τελικά μόνον δύο.
Oι 2 αυτοί τρόποι ήταν δημοφιλείς και χρησιμοποιούνταν και πριν τον 16οαιώνα, που έγιναν επίσημα δεκτοί από την εκκλησία . Η εκκλησία δεν τους χρησιμοποίησε πολύ, διότι θεωρούσε ότι είχαν «κοσμικό χαρακτήρα». Ο Ionian (η κατόπιν μείζων κλίμαξ) μάλιστα αποδοκιμάστηκε από την εκκλησία σαν «ασελγής, φιλήδονος και ακόλαστος!».
Στη «μοντέρνα» Δυτική τροπική (modal) μουσική και τη τζαζ οι εκκλησιαστικοί τρόποι διατηρήθηκαν, με τα λανθασμένα και μπερδεμένα ονόματα.
Πρόκειται για 8 εκκλησιαστικούς τρόπους ως άνω (Ionian, Dorian, Frygian, Lydian, Mixolydian, Aeolian, Locrian, Hyperlocrian), στις διάφορες τονικότητες (κλίμακες).
Άρχισα λοιπόν, σαν ερασιτέχνης με ενδιαφέρον για τη μουσική θεωρία, μουσικολογία κλπ, μια προσωπική έρευνα, κριτική μελέτη και αναζήτηση, για να δω και να καταλάβω τί ακριβώς συμβαίνει.
Κάποια επιλεγμένα συμπεράσματα από τις λεπτομερείς σχετικές σημειώσεις μου, σκέφτηκα ότι θα άξιζε να τα μοιραστώ εδώ με άλλους ενδιαφερόμενους ερασιτέχνες.
Οι ειδικοί ας δείξουν κατανόηση και ας συμβάλουν με διορθώσεις και παρατηρήσεις.
Κλίμακες και τρόποι
Στη δυτική μουσική ορολογία, κλίμακα είναι μία σειρά από διαδοχικές νότες (βαθμίδες-σκαλοπάτια-), που κανονικά θεωρούνται με ανιούσα φορά ύψους, από τη χαμηλότερη (τονική) βαθμίδα προς την υψηλότερη. Φυσικά υπάρχουν και οι κατιούσες.Η τονικότητα της κλίμακας καθορίζεται από το όνομα της νότας της τονικής βαθμίδας και από τοντρόπο (μείζονα ή ελάσσονα), τον οποίο ακολουθεί ο σχηματισμός της (πχ Do μείζων).
Στο συγκερασμένο δυτικό σύστημα η οκτάβα χωρίζεται σε 12 ίσα ημιτόνια, που είναι το μικρότερο διάστημα μεταξύ δύο φθόγγων.
Ο τρόπος δηλώνει τον τύπο (καλούπι) σχηματισμού της κλίμακας (διαδοχής τόνων και ημιτονίων) και είναι ανεξάρτητος από την τονικότητα. Άλλο κλίμακα λοιπόν και άλλο τρόπος.
Στις πολύ πρωτόγονες κοινωνίες, οι μελωδίες ακολουθούσαν δίφθογγες ή τρίφθογγες κλίμακες. Αργότερα άρχισαν να χρησιμοποιούνται πεντάφθογγες («πεντατονικές» -ο τόνος εδώ με την έννοια του φθόγγου-). Ο όρος “pentatonic” (πεντατονική) είναι ελληνικός.
Η ανεύρεση νεολιθικής φλογέρας (αυλού) με 5 οπές, του 5300 πΧ , από οστούν ποδιού πουλιού στοΔισπηλιό της Καστοριάς από τον αρχαιολόγο καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη (το αρχαιότερο εύρημα αυλού στον ευρωπαικό χώρο!) απέδειξε ότι οι μακρινοί πρόγονοί μας χρησιμοποιούσαν εδώ και 7500 χρόνια πεντατονικές κλίμακες, που παρόμοιες ακολουθούν τα παραδοσιακά Ηπειρώτικα τραγούδια.
Μέχρι το 500 π.Χ. υπερίσχυαν οι πεντατονικές κλίμακες .
Οι επτάφθογγες κλίμακες, που είναι οι συνηθέστερες, εμφανίστηκαν το 1500 π.Χ. και επικράτησαν μετά το 500 π.Χ.
Αποτελούνται από 8 φθόγγους με 7 διαφορετικά ονόματα, σε διάστημα μιάς οκτάβας.
Ο διαχωρισμός της κλίμακας σε 7 φθόγγους έγινε από τους Έλληνες (τον Πυθαγόρα τον Σάμιο, 580-490 π.Χ.). Οι 7 φθόγγοι αντιστοιχούσαν στα 7 τότε γνωστά ουράνια σώματα.
Αρχαίοι ελληνικοί τρόποι
Το αρχαίο ελληνικό μουσικό σύστημα ήταν πολυσύνθετο, με πολλές παραλλαγές ανάμεσα στις διάφορες ελληνικές φυλές και συνεχή εξέλιξη επί 1000 χρόνια.Ήδη πριν τον 5ο αιώνα π.Χ. είχε μεγάλη ακμή, ενώ τον 4ο αιώνα π.Χ. είχε φτάσει στην πλήρη του ανάπτυξη.
Τετράχορδα
Βάση και δομικό στοιχείο του σχηματισμού των τρόπων ήταν τα τετράχορδα (όρος που καθιέρωσε πρώτος ο Πυθαγόρας).
Το τετράχορδο ήταν κατιούσα σειρά από 4 φθόγγους (χορδές), με προοδευτικά μειούμενο ύψος. Πρόκειται για την 4χορδη λύρα, το κύριο μουσικό όργανο των Ελλήνων κατά τους μυθικούς χρόνους (1500-1000 π.Χ).
Οι 2 ακραίοι φθόγγοι του τετράχορδου παραμένουν σταθεροί («εστώτες» ή «μένοντες») και στα 3 «γένη» (διατονικό, χρωματικό και εναρμόνιο) και σχηματίζουν μεταξύ τους κατιόν διάστημα 4ης καθαρής (5 ημιτόνια, πχ. La-Mi).
Οι 2 ενδιάμεσοι φθόγγοι είναι κινητοί («κινούμενοι») και η θέση τους, που διέπεται από αυστηρούς κανόνες, καθορίζει το είδος και το γένος του τετράχορδου.
Στο διατονικό γένος το τετράχορδο έχει και διαστήματα τόνου (Τ). Στο χρωματικό έχει μόνο ημιτόνια (Η) και τριημιτόνια (3 Η). Το εναρμόνιο είχε ένα δίτονο (2Τ) διάστημα και 2 διαστήματα ¼ του τόνου. Δεν έχει γιαυτό αντιστοιχία στη Δυτική μουσική, που έχει μικρότερο διάστημα το ημιτόνιο.
Τα 3 γένη διακρίνονταν και σε λεπτότερες αποχρώσεις (χρόες). Που δείχνουν τη μεγάλη διαστηματική ευαισθησία των αρχαίων Ελλήνων, σε αντίθεση με το «χονδροειδές» συγκερασμένο σύστημα των 12 ημιτονίων.
Στο διατονικό γένος υπήρχαν 3 τρόποι κουρδίσματος της λύρας, διαφορετικοί σε κάθε Ελληνική φυλή (Δωριείς, Φρύγες, Λύδιοι). Έτσι προέκυψαν 3 διαφορετικά 4χορδα, με διαφορετική κατιούσα σειρά διαδοχής των 2 τόνων (Τ) και του ενός ημιτονίου (Η):
Δώριο (ή δωρικό). Το ημιτόνιο βρίσκεται στη βάση του 4χορδου (Τ-Τ-Η). πχ. Μι Re Do Si ή La Sol Fa Mi.
Φρύγιο (ή φρυγικό).Το ημιτόνιο στη μέση του 4χορδου.(Τ-Η-Τ) πχ. Re Do Si La ή Sol Fa Mi Re.
Λύδιο (ή λυδικό). Το ημιτόνιο στην κορυφή του 4χορδου.(Η-Τ-Τ) πχ. Do Si La Sol ή Fa Mi Re Do.
Οι κλίμακες (τρόποι) θεωρούνταν πάντα με κατιούσα φορά (κατιούσες). Και αυτό διότι θεωρείτο ότι είχαν θεία προέλευση.
Κάθε τρόπος σχηματιζόταν ενώνοντας 2 όμοια τετράχορδα, ένα οξύ και ένα βαρύ, είτε με έναν κοινό και στα 2 φθόγγο (συναφή). ή με ένα διαζευκτικό τόνο.
Τα διαστήματα μεταξύ των διαδοχικών φθόγγων καθόριζαν τον τρόπο σχηματισμού της κλίμακας.
Οι τρόποι λέγονταν και «συστήματα» ή «αρμονίες». Ο τρόπος δήλωνε και τον τρόπο κουρδίσματος των χορδών της λύρας.
Οι τρόποι είχαν και κυριολεκτικά «ψυχαγωγικό» (ηθικό και παιδευτικό) χαρακτήρα. Ο κάθε τρόπος συνοδευόταν από σύστημα κανόνων και εξέφραζε ορισμένη διαφορετική αντίληψη και ψυχική κατάσταση –ύφος και ήθος-).
Το τονικό ύψος των τρόπων δεν χρειαζόταν να είναι απόλυτα καθορισμένο, όπως στις κλίμακες της Δυτικής μουσικής. Περισσότερο ενδιέφερε η διαδοχή των διαστημάτων.
Τα ονόματα των τρόπων αντιστοιχούσαν σε ονόματα ελληνικών φυλών : (Δώριος-Δωρική φυλή, Φρύγιος-Φρυγική φυλή, Λύδιος-Λυδική φυλή).
Οι πρώτες κλίμακες (τρόποι) ήταν διατονικές. Αργότερα προστέθηκαν οι χρωματικές και οι εναρμόνιες, συμπληρώνοντας τα τρία «γένη»: διατονικό, χρωματικό και εναρμόνιο.
Στο διατονικό γένος υπήρχαν 8 τρόποι, 4 κύριοι και 4 πλάγιοι. Αρχικά οι 3+3 πρώτοι, ενώ οι 4οι (μιξολύδιος και υπομιξολύδιος) προστέθηκαν μετά.
(Η αντιστοιχία με τα ονόματα των φθόγγων και τα διαστήματα του Δυτικού συγκερασμένου μουσικού συστήματος είναι μόνο ενδεικτική).
4 Κύριοι:
Δώριος, π.χ. Mi Re Do Si La Sol Fa Mi (T-T-H-T-T-T-H)
Φρύγιος Re Do Si La Sol Fa Mi Re (T-H-T-T-T-H-T)
Λύδιος Do Si La Sol Fa Mi Re Do (H-T-T-T-H-TT)
Μιξολύδιος (ή υπερδώριος) Si La Sol Fa Mi Re Do Si (T-T-T-H-T-T-H)
4 Πλάγιοι :
Κάθε κύριος τρόπος είχε και έναν αντίστοιχο πλάγιο (παράγωγο), που άρχιζε από τη μεσαία του βαθμίδα –κορυφή του βαρέος τετραχόρδου = μία πέμπτη κάτω από την κορυφή του οξέος) και είχε το όνομα του αντίστοιχου κύριου με το πρόθεμα «υπο-».
Οι πλάγιοι σχηματίστηκαν από τους κύριους με προσθήκη ενός ακόμη βαρύτερου 4χορδου, συνημμένου με κοινό φθόγγο (συναφή).
Υποδώριος (ή Αιόλιος), π.χ. La Sol Fa Mi Re Do Si La (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ)
Υποφρύγιος (ή Ιώνιος) Sol Fa Mi Re Do Si La Sol (Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ)
Υπολύδιος Fa Mi Re Do Si La Sol Fa ( Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ)
Υπομιξολύδιος Mi Re Do Si La Sol Fa Mi (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η) .
Ο Δώριος τρόπος (ή Δωρική αρμονία), ο αρχαιότερος και κυριότερος τρόπος, αποτέλεσε τον πυρήνα από τον οποίο ξετυλίχτηκε όλο το σύστημα των αρχαίων ελληνικών τρόπων. Έχει άμεση σχέση με την πεντατονική κλίμακα, που προηγήθηκε. Ο χαρακτήρας του ήταν «μεγαλοπρεπής, ήρεμος, πολεμικός, αυστηρός, σεμνός» και εξέφραζε τις υψηλότερες ηθικές αξίες.
Ο Πλάτων τον χαρακτήριζε σαν τον μόνο παιδευτικό τρόπο και θεωρείτο ο κατ’εξοχήν ελληνικός τρόπος. Εσφαλμένα θεωρήθηκε σαν «ο μόνος» ελληνικός τρόπος αφού οι άλλοι λαοί (Φρύγες, Λύδιοι, Ίωνες, Αιολοί κλπ) ήταν κι αυτοί ελληνικά φύλα, απλωμένα στη Μ. Ασία, που τότε ήταν η μεγάλη Ελλάδα.
Ο Φρύγιος ήταν ο κατ’ εξοχήν Διονυσιακός τρόπος, με όργανο τον αυλό. Θεωρείτο «μεθυστικός, ενθουσιώδης, βίαια ερεθιστικός και διεγερτικός, συναισθηματικός, βακχικός».
Ο Λύδιος ήταν «απλός, γλυκός, απαλός, χαιδευτικός». Απορρίπτεται από τον Πλάτωνα ως «νωθρός και χαλαρός».
Ο μιξολυδιος ή υπερδώριος προστέθηκε αργότερα και σχηματίστηκε με ένωση 2 όμοιων Δωρικών 4χόρδων, αλλά χωρίς διαζευκτικό τόνο (με συναφή). Θεωρείτο «ταπεινός, μαλακός, κατανυκτικός, κατάλληλος για έκφραση λύπης, θρήνου, προσευχής, ικεσίας, παθητικός, παραπονιάρικος».
Ο υποδώριος ήταν η αρχαία ελληνική «ελάσσων κλίμαξ». «Καμαρωτός και υπερήφανος, ελεύθερος, ευθύς και καρτερικός». Το μεγαλοπρεπές του ύφος δεν μπορεί να εκφρασθεί με το διαφορετικό, θλιμμένο, πένθιμο και «θηλυπρεπές» ύφος του ελάσσονα τρόπου της Δυτικής μουσικής.
Ο υποφρύγιος ήταν «νηφάλιος και γλαφυρός».
Ο υπολύδιος ήταν «ηδονικός, απαλός, θλιβερός, ανδροπρεπής».
Ο υπομιξολύδιος ήταν ίδιος με τον Δώριο, αλλά 1 οκτάβα χαμηλότερος. Προστέθηκε τελικά, για να υπάρξει και 8ος τρόπος.
Στους κύριους τρόπους η σύνδεση των 2 τετράχορδων γινόταν με διαζευκτικό τόνο. Στους πλάγιους η βάση του οξέος 4χορδου γινόταν κορυφή του βαρέος και τα 2 «συνημμένα» 4χορδα είχαν 1 κοινό φθόγγο, που ονόμαζαν «συναφή».
Ο σχηματισμός της 7 φθογγης αυτής κλίμακας οφειλόταν στην επτάχορδη λύρα («του Ερμή»), που δήλωνε το αρχαιότερο ελληνικό «σύστημα».
Κατά την παράδοση, ο Ερμής ένωσε 2 Δωρικά 4χορδα με έναν φθόγγο, κοινό και στα 2, που τον ονόμασαν «συναφή» και σχημάτισε έτσι την 7χορδη λύρα.
Ο Πυθαγόρας ένωσε 2 όμοια Δωρικά τετράχορδα, όχι με συναφή, όπως στην 7χορδη λύρα του Ερμή, αλλά με προσθήκη ενός διαζευκτικού τόνου. Για να συμπληρωθεί ο 8ος φθόγγος, πρόσθεσε στη βάση του βαρέος 4χρδου 1 ακόμα φθόγγο (χορδή), που τον ονόμασε προσλαμβανόμενο. Έτσι σχημάτισε 8 φθογγη κλίμακα, με 7 διαστήματα.
Η 8χορδη αυτή κατιούσα διαδοχή διαστημάτων, που καθιερώθηκε από τον Πυθαγόρα, ονομάστηκε Δωρική διαπασών ή Δώριος τρόπος
Η επινόηση του τετράχορδου και του οκτάχορρδου από τον Πυθαγόρα αποτέλεσε την επαναστατική αφετηρία ολόκληρης της ακόλουθης μουσικής δημιουργίας Ανατολής και Δύσης.
Το λάθος
Όμως οι θεωρητικοί της Δυτικής μουσικής, αγνοώντας ή παραβλέποντας το σημαντικό γεγονός ότι οι αρχαίες ελληνικές κλίμακες ήταν πάντα κατιούσες, έκαναν το λάθος να ονομάσουν εσφαλμένα σαν «Πυθαγόρεια κλίμακα» την μείζονα κλίμακα. Που ναι μεν έχει την ίδια σειρά τόνων και ημιτονίων με τον Δώριο τρόπο (Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η), αλλά αντίστροφα (στην ανιούσα αντί στην κατιούσα φορά).Παρόμοιο λάθος έγινε -όπως θα δούμε- και κατά την μεταφορά των αρχαίων ελληνικών τρόπων στους «εκκλησιαστικούς» τρόπους. Που διατήρησαν μόνο τα ελληνικά ονόματα αλλά «μπέρδεψαν» τους τρόπους.
Εκκλησιαστικοί τρόποι
Οι τρόποι της πρωτοχριστιανικής και μεσαιωνικής Δυτικοευρωπαικής μουσικής, που χρησιμοποιούνταν μέχρι και τον 16ο αιώνα. Λέγονται και Mεσαιωνικοί τρόποι ή Γρηγοριανό χοράλ (choral).Όταν το 384 μ.Χ. ο Αμβρόσιος, επίσκοπος Μεδιολάνων (το σημερινό Μιλάνο) «δανείστηκε» κάποιους Ελληνικούς ψαλμούς και τους εισήγαγε στην εκκλησία του σαν «Αμβροσιανό μέλος», δεν φαίνεται να γνώριζε πολλά για την αρχαία ελληνική θεωρία σχηματισμού των τρόπων, αν και ήξερε άριστα ελληνικά.
Το Αμβροσιανό μέλος, που περιείχε τους πρώτους 4 εκκλησιαστικούς τρόπους, αποτέλεσε την αφετηρία για την μετέπειτα Δυτική ευρωπαική μουσική.
Όμως οι εκκλησιαστικοί τρόποι , που ήταν ανιούσες κλίμακες, δεν πήραν σωστά από τους ελληνικούς παρά μόνο τα ονόματα. Τα οποία δεν αντιστοιχούσαν στους ομώνυμους αρχαίους ελληνικούς τρόπους.
Δυστυχώς όμως, αφού επικράτησαν έτσι, το λάθος παγιοποιήθηκε και ίσως δεν θα είχε νόημα πλέον μια προσπάθεια να διορθωθεί.
Ούτε άλλωστε η επίσημη μουσική μας παιδεία, προσηλωμένη πάντα στη Δυτικοευρωπαική μουσική, φαίνεται να ενδιαφέρθηκε και να ασχολήθηκε ενεργά με το θέμα.
Για αποφυγή σύγχυσης, θα χρησιμοποιώ εδώ για τους εκκλησιαστικούς τρόπους λατινικά ονόματα και στοιχεία. Π,χ, dorian, frygian αντί δώριος, φρύγιος κλπ.
Στους εκκλησιαστικύς τρόπους ο Δώριος τρόπος έγινε frygian , ο φρύγιος dorian κτλ. Μόνο για τον υποδώριο (ή αιόλιο) τρόπο διατηρήθηκε η ίδια ονομασία (hypodorian ή Aeolian).
Αυτό οφείλεται, όπως είπαμε, στο ότι οι αρχαίες ελληνικές κατιούσες κλίμακες θεωρήθηκαν λανθασμένα σαν ανιούσες.
Αντί να αρχίσουν τον Δώριο τρόπο κατεβαίνοντας από το Μi, τον Φρύγιο από το Re, τον Λύδιο από το Do κ.ο.κ., όπως είδαμε στος αρχαίους ελληνικούς τρόπους, άρχισαν αντίστοιχα ... ανεβαίνοντας από το Re, Μi , Fa κλπ.
Dorian: π.χ.Re Mi Fa Sol La Si Do Re (T-H-T-T-T- H-T),
Frygian : Mi Fa Sol La Si Do Re Mi (H-T-T-T-H-T-T)
Lydian: Fa Sol La Si Do Re Mi Fa (T-T-T-H-T-T-H)
Mixolydian: Sol La Si Do Re Mi Fa Sol (T-T-H-T-T-H-T)
Οι αρχικοί εκκλησιαστικοί τρόποι ήταν 8.
4 «αυθεντικοί» (ως άνω) και
4 «πλάγιοι» , κατά 1 τετάρτη χαμηλότεροι αντίστοιχα :
Hypodorian π.χ. La Si Do Re Mi Fa Sol La (T-H-T-T-H-T-T)
Hypofrygian Si Do Re Mi Fa Sol La Si (H-T-T-H-T-T-T)
Hypolydian Do Re Mi Fa Sol La Si Do (T-H-H-T-T-T-H)
Hypomixolidian Re Mi Fa Sol La Si Do Re (T-H-T-T-T-H-T)
Οι 4 πλάγιοι προστέθηκαν πολύ αργότερα, τον 6o αιώνα μ.Χ., από τον πάπα της Ρώμης Γρηγόριο. Ο οποίος, όντας αδυσώπητος πολέμιος του ο,τιδήποτε προέρχονταν από τους αρχαίους Έλληνες, απομακρύνθηκε όσο μπορούσε από το ελληνικό μουσικό σύστημα.
Το «Γρηγοριανό μέλος» (cantus planus) ήταν κωδικοποίηση όλων των μέχρι τότε θρησκευτικών ύμνων. Διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες και άνθισε κατά τον 11ο & 12ο αιώνα.
Κατά την Αναγέννηση, τoν 16o αιώνα, προστέθηκαν από τον Γκλαεράνους 4 ακόμα τρόποι, οι
Aeolian π.χ. La Si Do Re Mi Fa Sol La (T-H-T-T-H-T-T) &
Ionian Do Re Mi Fa Sol La Si Do (T-T-H-T-T-T-H)
και οι αντίστοιχοι πλάγιοι
hypoaeolian Mi Fa Sol La Si Do Re Mi (H-T-T-T-H-T-T) &
hypoionian Sol La Si Do Re Mi Fa Sol (T-T-H-T-T-H-T)
Το 1558 προστέθηκαν από τον Τσαρλίνο ο
Locrian π.χ. Si Do Re Mi Fa Sol La Si (H-T-T- H-T-T-T) & ο αντίστοιχος πλάγιος
hypolocrian Fa Sol La Si Do Re Mi Fa (T-T-T-H-T-T-H)
και έτσι το σύνολο των τρόπων έγινε 14 (7 ζεύγη).
Οι εκκλησιαστικοί τρόποι χρησιμοποιήθηκαν και στην κοσμική και λαική μουσική κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση («Μεσαιωνικοί» τρόποι). Μέχρι να περιοριστούν τελικά, τον 17ο αιώνα , στο αυστηρό τονικό σύστημα των δύο μόνο τρόπων, μείζονα και ελάσσονα.
Ο Aeolian ( hypodorian) και ο Ionian (hypolydian) έγιναν οι βάσεις των σημερινών, ελασσόνων και μειζόνων αντίστοιχα, κλιμάκων της Δυτικής μουσικής. Η οποία από όλο το σύστημα των τρόπων μπόρεσε να αφομοιώσει και να κρατήσει τελικά μόνον δύο.
Oι 2 αυτοί τρόποι ήταν δημοφιλείς και χρησιμοποιούνταν και πριν τον 16οαιώνα, που έγιναν επίσημα δεκτοί από την εκκλησία . Η εκκλησία δεν τους χρησιμοποίησε πολύ, διότι θεωρούσε ότι είχαν «κοσμικό χαρακτήρα». Ο Ionian (η κατόπιν μείζων κλίμαξ) μάλιστα αποδοκιμάστηκε από την εκκλησία σαν «ασελγής, φιλήδονος και ακόλαστος!».
Στη «μοντέρνα» Δυτική τροπική (modal) μουσική και τη τζαζ οι εκκλησιαστικοί τρόποι διατηρήθηκαν, με τα λανθασμένα και μπερδεμένα ονόματα.
Πρόκειται για 8 εκκλησιαστικούς τρόπους ως άνω (Ionian, Dorian, Frygian, Lydian, Mixolydian, Aeolian, Locrian, Hyperlocrian), στις διάφορες τονικότητες (κλίμακες).
- Γράφει ο Κώστας Παναγόπουλος (costaspanag)
Πρόσφατα άρθρα από τον ίδιο
|
Σχετικά μαθήματα μουσικής
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου